क) पदसङ्गति
पदसङ्गति भनेको पदहरुको बीचको उचित किसिमको मेल हो । यसलाई अन्वय वा क्षमता पनि भनिन्छ । वाक्यमा प्रयोग भएका पदहरुको कर्ता र क्रिया, नाम र सर्वनाम, विशेषण र विशेष्य, नाम र कोटिकर तथा सजीव र निर्जीवका लिङ्ग, वचन, पुरुष र आदरको उचित तालमेल मिलाएर लेख्नु नै पदसङ्गति हो ।
अ) लिङ्ग : पुलिङ्ग र स्त्रीलिङ्ग
स्त्री वा पुरुष, भाले वा पोथी, बुझाउने शब्दलार्य लिङ्ग भनिन्छ । वाक्यमा लिङ्गको सङ्गति मिलाएर लेख्नु पर्दछ । लिङ्गको सङ्गति मिलाउने व्यवस्थालाई लिङ्ग सङ्गिति भनिन्छ । वाक्यमा लिङ्ग मिलाउँदा नाम, सर्वनाम र विशेषणका ख्याल गर्नुपर्दछ ।
नाम
नामको पुलिङ्ग र स्त्रीलिङ्ग हुन्छ । यसरी नामका आधारमा सङ्गति मिलाउँदा नाम पुलिङ्ग भए पुलिङ्गी क्रिया र स्त्रीलिङ्गमा भए स्त्रीलिङ्ग क्रिया चयन गरिन्छ, जस्तै :
पुलिङ्ग स्त्रीलिङ्ग
राम आयो । सीता आई ।
अञ्जनले खायो । अञ्जनाले खाई ।
मामा आउनुभयो । आमा आउनुभयो ।
दाइले पिट्नुभयो । दिदीले पिट्नुभयो ।
सर्वनाम
नामको सट्टामा आउने पदलाई सर्वनाम भनिन्छ । कतिपय सर्वनाम उभयलिङ्गी भए पनि क्रियाको आधारमा लिङ्ग छुट्टिन्छ । यसर्थ सर्वनाममा पनि सङ्गति मिलाउनु पर्दछ, जस्तै :
तँ जान्छस् । तँ जान्छेस् ।
ऊ सुत्छ । ऊ सुत्छे ।
उसले काम बिगा¥यो । उसले काम बिगारी ।
को कराउँछ ? को कराउँछे ।
विशेषण
नाम र सर्वनामको विशेषता जनाउने शब्दलाई विशेषण भन्दछन् । लिङ्गका आधारमा विशेषण छुट्टिन्छ ।
कालो केटो । काली केटी ।
डल्ले मान्छे । डल्ली आइमाई ।
बूढा बा । बूढी आमा ।
आ) वचन : एक वचन र बहुवचन
नाम, सर्वनाम र विशेषणको एक र अनेक संख्या छुट्याउने शब्दलाई वचन भनिन्छ । एकवचन र बहुवचन गरी वचन दुई प्रकारका छन् ।
एक वचन
एउटा मात्र संख्या बुझाउने बचनलाई एक वचन भनिन्छ । नाम, सर्वनाम, विशेषण र क्रिया (वाच्यसहित) मा यो सङ्गति मिलाएर लेख्नुपर्दछ, जस्तै :
नाम
राम खेल्छ । हरि डुल्यो ।
परेवा उड्यो । सीता आई ।
भाइ लड्यो । कलम हरायो ।
सर्वनाम
म आउँछु । तँ घर जा \ गएस् ।
ऊ त्यहाँ जान्छ ।
विशेषण
कालो घोडा । सेती गाई ।
दुब्लो मान्छे । बूढी आइमाई ।
बहुवचन
नाम, सर्वनाम, विशेषण र क्रियाको अनेक सङ्ख्या बुझाउने शब्दलाई बहुवचन भनिन्छ । वाक्यमा नामिक पद बहुवचनमा भए क्रियापद पनि बहुवचनमा मिलाएर लेख्ने व्यवस्था व्याकरणले गरेको छ । एक बचनबाट बहुवचन बनाउँदा नामिक पदमा ‘हरु’ थपिन्छ, जस्तै :
नाम
रामहरु खेल्छन् । हरिहरु डुले ।
परेवाहरु उडे । सीताहरु आए ।
भाइहरु लडे । कलमहरु हराए ।
सर्वनाम
हामीहरु आउँछौँ ।
तिमीहरु घर जान्छौँ ।
तिनीहरु त्यहाँ जाऊन् ।
विशेषण
काला घोडाहरु । सेती गाईहरु ।
दुब्ला मान्छेहरु । बूढी आईमाईहरु ।
(इ) पुरुष : प्रथम, द्धितीय र तृतीय
वक्ता, श्रोता र कुरा गर्दाको विषयलाई पुरुष भनिन्छ । वाक्यमा पुरुषका बचि तालमेल मिलाउनलार्य पुरुषको सङ्गति भनिन्छ, जस्तैः
प्रथम पुरुष
वक्ता वा प्रथम पुरुष एक वचनमा भए क्रियापद पनि एक वचनमा हुनुपर्छ । वक्ता बहुवचनमा भए क्रियापद पनि बहुवचनमा हुनुपर्दछ, जस्तै :
म घर जान्छु । हामी घर जान्छौँ ।
म अहिले काठमाण्डुमा बस्छु हामी अहिले काठमाण्डुमा बस्छौँ ।
द्धितीय पुरुष
श्रोता वा द्धितीय पुरुष एक वचनमा भए क्रियापद एकवचनमा र श्रोता बहुवचनमा भए क्रियापद पनि बहुवचनमा हुन्छ । यसरी श्रोताको वचनअनुसार क्रियापद मिलाउनुलाई द्धितीय पुरुषको सङ्गति भनिन्छ, जस्तै :
तँ अहिले नकराई बस् । तिमीहरु अहिले नकराई बस त ।
तेरो काम कहिले सकिन्छ ? तिमीहरुको काम कहिले सकिन्छ ?
तृतीय पुरुष
कुरा गर्दा विषय बनेको अन्य पुरुषलाई तृतीय पुरुष भनिन्छ । तृतीय पुरुषमा अन्य र क्रियाको सङ्गति मिलाउनु पर्दछ, जस्तै :
यो किताब हो । यी किताबहरु हुन् ।
त्यो भर्खर आयो । ती भर्खर आए ।
(ई) आदरार्थी : अनादर र आदर
आदरको भाव बुझाउने क्रियाको रुपलाई आदरार्थी भनिन्छ । नेपालीमा आदरार्थीका चार तह छन्ः अनादर (तँ, ऊ, त्यो), सामान्य आदर (तिमी, उनी, तिनी), उच्च आदर (तपाईँ, उहाा, यहाँ) र उच्चतम्/अत्युच्च आदर (हजुर, मौसुफ) । आदरका तहअनुसार क्रियापद मिलाउनु आदरार्थीको सङ्गति हो । जस्तै :
अनादर : तँ गइस्/जान्छस्/जान्छेस् ।
ऊ गयो/गई/गएछ ।
सामान्य आदर : तिमी गयौ/जान्छौ/जान्छ्यौ ।
उनी गए/गइन्/गएछन्/गइन्छन् ।
उच्च आदर : तपाई जानुभयो/तपार्इँहरुले खेल्नुभयो ।
उहाँ आउनुभयो /उहाँले ठूलो कल्याण गर्नुभयो ।
उच्चतम/अत्युच्च आदर :
हजुर आइबक्सियोस् ।
हजुर राजहोस् ।
१. तल दिइएका नमिलेका सङ्गति मिलाई तिनको पुनर्लेखन गर्नुहोस् ।
क) गोरी साह्रै फुर्तिली छे ।
ख) शङ्कर गरीब केटो हो ।
ग) हामीसँग प्रशस्त खाने कुराहरु छन् ।
घ) आज हाम्रा दाजु आउनु भएको छ ।
ङ) हामीले त भनेका छौँ ।
च) हाम्रा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले थुप्रै कविता लेखेका छन् ।
छ) भूपी शेरचनले मेरो देश कविता लेखेका हुन् । उनलाई व्यङ्ग्य कविका रुपमा पनि चिनिन्छ ।
ज) रामका साथीहरु उसलाई भेट्न आएका छन् ।
झ) आजको पत्रिकामा उच्च माध्यमिक शिक्षा परिषद्को सूचना प्रकाशित भएको छ ।
ञ) मेरो साथी घुन्द्रुक गएको छ । ऊ एक हप्ता बसेर आउँछ ।
ट) छुट्टि कहिले हुन्छ हँ ?
ठ) आउने साता हामी बनभोज जाऔँला ।
२. तलका कर्म र भाववाच्यका वाक्यलार्य सङ्गति मिलाएर पुनर्लेखन गर्नुहोस् ।
क) पुरस्कार पाइयो ।
ख) आफू त मस्त निदाइएछ । निदाइयो ।
ग) घरहरु बेचिए ।
घ) घुम्न गइयो । ङ) हराएको सामान भेटियो ।
च) पुस्तकालयमा राम्रा किताबहरु राखिएका छन् ।
छ) आज पारिश्रमिक पाइन्छ ।
ज) राम्रो मिहिनेत गरिएकोङ) हराएको सामान भेटियो ।
च) पुस्तकालयमा राम्रा किताबहरु राखिएका छन् ।
छ) आज पारिश्रमिक पाइन्छ ।
ज) राम्रो मिहिनेत गरिएकोछ ।
झ० विदेश जाने विद्यार्थीहरु ठगिएका छन् ।
ञ० राम्ररी निहँडे लडिन्छ ।
स्रोत :khullakitab
0 Comments